‘Mijn doel is de machtsverhouding tussen dokter en patiënt te doorbreken’

Marco de Carvalho Filho is hoogleraar health professions education and training aan de RUG. Wat zijn zijn gedachten als het over zingeving gaat?

‘In de periferie van Rio de Janeiro heerst een zeer gewelddadig klimaat; in mijn jeugd heb ik vijf keer in de loop van een revolver gekeken. Dat heeft me gevormd en daardoor ben ik gaan inzien hoe vitaal onderwijs is en hoe belangrijk daarbinnen een gelijkwaardige en open onderwijscultuur.

Ook in de geneeskunde heerst feitelijk een cultuur van onderdrukking. Die cultuur maakt deel uit van wat je het verborgen curriculum kan noemen. We hebben onze mond vol van patient-centered care, maar het systeem van de zorg wordt gedomineerd door dit verborgen curriculum. Geneeskundeonderwijs heeft een pedagogiek van verbinding nodig. Daar zet ik me voor in en dat geeft mijn leven nu zin. In 2017 ben ik vanuit Brazilië naar Nederland gekomen om hier te gaan werken als opleidingsdeskundige en onderzoeker, want Nederland is op medisch opleidingsgebied internationaal toonaangevend. Met in mijn tas wat ik in Brazilië geleerd heb.

In Brazilië was ik hoofd van de klinische spoedzorg in een universiteitskliniek. We werkten in een groot team van voornamelijk jonge artsen in opleiding. Zeventig uur per week werken was heel normaal en ook dat je maar de helft van die uren uitbetaald kreeg. We hadden officieel 25 bedden maar soms werden dat er 100. Soms moesten we twee of drie bedden opzijschuiven om bij het bed van een patiënt te komen. Iedereen lag door elkaar heen: mannen, vrouwen, kinderen, zonder fysieke separatie. Er was veel onderbezetting en we werkten met beademingsapparaten uit de Korea-oorlog. Er zat geen alarmeringssysteem op; soms kon er condensatie ontstaan, stopte de luchtcirculatie en gingen de mensen dood.

Als we onze visiteronde maakten bleef een van ons achter bij een patiënt die een eenzame en verlaten indruk maakte en meer tijd nodig had. De rest van het team vervolgde de ronde en de achtergebleven dokter sloot zich dan later weer bij ons aan. Zo heb ik geleerd hoe belangrijk naast chronos ook kairos is. Dat zijn twee aspecten van de tijd die de oude Grieken onderscheidden. Chronos staat voor de lineaire, meetbare tijd, kairos voor de innerlijke tijdsbeleving. Ingrediënten voor die beleving zijn aandacht, rust en concentratie.

Voor kairos is verbinding cruciaal. Verbinding met onszelf, met elkaar en met de patiënten, verbinding vanuit liefde. Liefde bleek in het ziekenhuis een problematisch woord. Liefde voor je patiënten? Dat werd maar raar gevonden. Om zo te werken is een cultuuromslag nodig. Om die te bereiken gingen we met het team op donderdagen anderhalf uur met elkaar lunchen en de samba dansen. Dan bespraken we lastige emoties die we in ons werk tegenkwamen. Schuld, schaamte, wanhoop, woede, eenzaamheid en verlatenheid, het kwam allemaal langs.

Dat delen van emoties is voor een pedagogiek van verbinding essentieel. In onze zoektocht naar hoe dit te verbeteren bleek het oefenen met professionele acteurs heel effectief. Dan kun je met elkaar en als team emoties onderzoeken, zoals die ontstaan in het contact met patiënten. Het delen van deze lastige emoties, maar ook van positieve zoals vreugde en dankbaarheid, schept verbinding. Dat laatste is trouwens even moeilijk als het eerste. Ons brein is gericht op bedreiging, we geven geen aandacht aan plezier en aan wat we goed gedaan hebben.

Mijn doel is om de machtsverhouding tussen leraar en student en vandaaruit die tussen de dokter en de patiënt te doorbreken. Daarvoor is het nodig dat de dokter in opleiding leert om zijn emoties te reguleren in dienst van de patiënt. Dit vereist een democratiseringsproces, een term van Paolo Freire uit de tijd dat Brazilië een militaire dictatuur was. Hij ontwikkelde een kritische pedagogiek en maakte gebruik van vormen van het zogenaamde ‘Theater of the Oppressed’, dat in dezelfde tijd ontwikkeld is door een andere Braziliaan: Augusto Boal.

Freire beoogde met democratisering het herintroduceren van menselijkheid in de pedagogiek, waarbij mijn menselijkheid die van de ander herkent. Alleen dan is er dialoog mogelijk in een klimaat van groei, van transformatie en van leren. Hier in het UMCG zijn we recent met deze theatertraining begonnen met teams van de afdeling Anesthesiologie en intensive care. En komende september gaan we dat doen met arts-assistenten over shared decision making. Acteren verbindt lichaam en geest. En het maakt dat je als dokter een open en ontvankelijke geest ontwikkelt, dat je overtuigingen en aannames in beweging kunnen komen.’

Eerder verschenen in deze serie