Fantasiedenken bij een put

Ik sta samen met een vriend van 25 te kijken in een diepe put. Met de hand gemaakt, vele natuurstenen op elkaar zonder cement. Een staaltje vakmanschap dat je niet meer aantreft. Onder in de put, op ongeveer 10 meter diepte is nog een laagje water aanwezig, misschien van 70 cm en er zwemmen vissen in. Ik vraag me af waar die vissen vandaan komen. Mijn vriend antwoordt dat ze ontstaan uit algen. Dat weet hij want uit algen komen waterplanten en dan zie je daarna waterslakken en uiteindelijk vissen. Ik val van mijn stoel. Generatio spontanea. Een middeleeuws concept.

Ik realiseer me nu dat in het zuiden van Europa mensen nog anders kunnen denken, als je geen wiskunde en natuurwetenschappen op de middelbare school hebt gevolgd, maar talen en alfavakken. Ongehinderd generatio spontanea verzinnen. Dat is een vorm van beeldend denken die in Nederland niet zoveel meer voorkomt.

Stel je voor dat je in een gezellige kroeg zit, en aan de ene kant van je tafeltje zit Sherlock Holmes, de meesterlijke detective met zijn scherpe logica en verbale briljantheid. Aan de andere kant zit Georges Braque, een dromerige kunstenaar die met een potlood in zijn hand prachtige, surrealistische schetsen maakt terwijl hij zachtjes neuriënd in zichzelf verzinkt. Dit tafereel, beste lezer, is een speelse illustratie van wat Carl Gustav Jung bedoelde met twee soorten denken: het gerichte denken en het fantasiedenken.

In zijn werk Transformations and Symbols of the Libido (1912) onderscheidde Jung deze twee vormen van denken voor het eerst. Geïnspireerd door denkers zoals William James, maakte Jung een duidelijk onderscheid tussen gericht en fantasiedenken. Gericht denken, zoals Sherlock Holmes het belichaamt, is verbaal en logisch. Het is het soort denken dat je gebruikt als je een ingewikkelde wiskundige vergelijking oplost of een IKEA-meubel in elkaar zet (zonder de handleiding weg te gooien, natuurlijk). Aan de andere kant hebben we het fantasiedenken, zoals onze dromerige kunstenaar het vertoont. Dit denken is passief, associatief en beeldend. Het gebeurt als je je gedachten laat afdwalen tijdens een lange treinreis of als je je verloren voelt in een boek vol mythologische verhalen. Jung beweerde dat de ouden deze vorm van denken tot in de perfectie beheersten, terwijl gericht denken een moderne verworvenheid was. Volgens hem vond fantasiedenken plaats wanneer het gerichte denken ophield.

Jungs Transformations and Symbols of the Libido was een uitgebreide studie van fantasiedenken en de blijvende aanwezigheid van mythologische thema's in onze dromen en fantasieën. Hij maakte een vergelijking tussen het prehistorische en het primitieve denken met het denken van het kind. Hij stelde dat het verduidelijken van fantasiedenken bij volwassenen tegelijkertijd licht zou werpen op het denken van kinderen, ‘wilden’ en prehistorische mensen.

In onze moderne, door technologie gedreven samenleving, waarin efficiëntie en productiviteit vaak centraal staan, lijkt het fantasiedenken soms op de achtergrond te raken. Dit is een groot gemis, want fantasiedenken speelt een cruciale rol in ons welzijn en onze creativiteit. Het stelt ons in staat om buiten de gebaande paden te denken, nieuwe ideeën te verkennen en oplossingen te vinden voor complexe problemen. Bovendien verbindt het ons met de diepere lagen van onszelf en de wereld om ons heen, waardoor we betekenis en inspiratie kunnen putten uit symbolen en verhalen die ons collectieve onbewuste bevolken.