Het is zinloos om energie te steken in het online bestrijden van desinformatie
Artsen hebben niks te zoeken op onlineplatforms
6 reacties
Sociale media maken geen onderscheid tussen feiten, meningen en fictie. Het heeft daarom geen nut om desinformatie door zorginfluencers op die plekken te bestrijden. Hoogleraar gezondheidsrecht Martin Buijsen adviseert artsen weg te blijven van de sociale media.
Veel artsen maken zich grote zorgen over het groeiende aantal influencers dat via sociale media ‘gezondheidsadviezen’ geeft. Of beter gezegd: gevaarlijke ‘informatie’ geeft, variërend van het afraden van zonnebrandcrème tot het zweren bij ‘natuurlijke’ anticonceptie.1
Ook het Instituut Verantwoord Medicijngebruik ziet ‘een enorme hausse aan niet-deskundige mensen die claims verspreiden en heel veel bereik hebben’. Het instituut vreest de gevolgen: ‘Er groeit een generatie op die meer waarde hecht aan de mening van een knappe BN’er dan aan die van de huisarts.’ Ook de Vereniging tegen de Kwakzalverij heeft eerder in Medisch Contact haar zorgen geuit over de invloed van influencers op gezondheidsgedrag.2
Maar hoe moeten artsen omgaan met gezondheidsinformatie die influencers via sociale media verspreiden? Hoe moeten zij überhaupt met deze media omgaan? Eén ding is zeker: het heeft geen zin om op onlineplatforms onjuiste informatie te bestrijden met juiste informatie.
De verspreider van misformatie weet niet dat de informatie onjuist is
Echokamers
De manier waarop wij met informatie omspringen is met de komst van sociale media sterk veranderd. Anders dan uitgevers en redacties van boeken, tijdschriften, dagbladen en radio- en televisiejournalen filteren en redigeren deze media niet. Of liever gezegd, ze doen dat wel, maar via algoritmische personalisering, en niet zoals bijvoorbeeld onafhankelijke en kritische journalisten dat doen. Onlineplatforms als Facebook, LinkedIn en X (voorheen Twitter) bieden hun gebruikers geen alternatief voor professionele selectie van informatie en toetsen de juistheid van informatie niet aan algemeen aanvaarde cognitieve maatstaven. Anders dan de traditionele massamedia maken deze media van hun gebruikers ook auteurs en sprekers, of beter gezegd: informanten. Met als gevolg dat zich min of meer spontaan talloze communicatienetwerken vormen rond de meest spraakmakende informanten (‘influencers’) en specifieke thema’s (‘topics’), die razendsnel uitdijen en zich tegelijkertijd verdichten tot dogmatisch van elkaar afgesloten communicatiekanalen. De Duitse filosoof Jürgen Habermas spreekt van sociale media als ‘afgeschermde echokamers van gelijkgestemden’.
Wat is informatie eigenlijk?
Het is goed om de termen desinformatie, misinformatie en informatie uit elkaar te houden. Desinformatie is het doelbewust verspreiden van misleidende informatie, dus met kwade bedoelingen. Bijvoorbeeld om meningen te beïnvloeden, geld te verdienen of schade te berokkenen aan de democratie of de volksgezondheid. Desinformatie hoeft echter niet per se onjuiste informatie te zijn. Regelmatig is het juist een combinatie van feiten en verzonnen informatie, of een uit de context getrokken gebeurtenis.
Desinformatie moet niet worden verward met misinformatie. Ook misinformatie is onjuist en misleidend, en kan eveneens zeer schadelijke effecten sorteren, maar wordt niet verspreid met kwade bedoelingen. De verspreider van misformatie weet niet dat de informatie onjuist is.
Informatie is een abstract begrip dat we niet moeten verwarren met gegevens/data. Een gegeven wordt pas informatie door interpretatie. Data zelf, de symbolische weergaven van aantallen, feiten, etc., zijn betekenisloos. Dat het op 2 september 2023 gemiddeld 29,6ºC was in Nederland, is een gegeven. Als ik echter de gemiddelde temperatuur van die dag vergelijk met alle geregistreerde gemiddelde temperaturen in Nederland op 2 september in voorgaande jaren, en vervolgens beweer dat op de genoemde datum een Nederlands hitterecord gevestigd is, dan is dat informatie.
Waarheidsresistent
In deze ontelbare semipublieke, semiprivate virtuele ruimtes gaat niets dan informatie rond, en wel met zo’n snelheid dat de Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han in navolging van de WHO spreekt van een infodemie: de verspreiding en vermenigvuldiging van informatie met virale snelheid.3 Informatie komt en gaat, heeft een zeer korte actualiteitsspanne en is daarmee uiterst volatiel. Zij heeft, zo stelt Han, een kwaliteit voorbij waarheid en onwaarheid. Informatie heeft haar krachtige invloed allang doen gelden voordat ook maar enig verificatieproces kan zijn opgestart. Iedere poging om de infodemie met waarheid te bestrijden is volgens Han dan ook gedoemd te mislukken; zij is waarheidsresistent. In de infobubbels kunnen we juist, onjuist of welbewust onjuist geïnterpreteerde gegevens aantreffen. Als gebruikers van sociale media weten we niet wat voor informatie we voorgeschoteld krijgen.
Via sociale media verspreide informatie sorteert dan ook geen effect door haar juistheid maar door haar affectiviteit; de meest overtuigende informatie is de informatie die het meest beroert. Informeren langs deze weg heeft volgens Habermas en Han daarnaast de neiging andere, meer tijdrovende cognitieve praktijken als ervaring, onderzoek, de uitwisseling van argumenten en het vergaren van kennis te verdringen. Rationaliteit is tijdrovend. Rationele beslissingen vergen reflectie die voorbij het moment van nu naar zowel het verleden als de toekomst reikt. De drang om almaar sneller te communiceren en te informeren berooft ons feitelijk van onze rationaliteit.
Dat het toenemende gebruik van sociale media een bedreiging vormt voor de democratie, is geen overdreven stelling. De publieke ruimte, het domein waarin we gemeenschappelijke problemen onderkennen en aanpakken, verkruimelt tot een universum van infobubbels, waarin ieder van ons de informatie krijgt die ons vooral bevalt, en ons in onze overtuigingen vooral bevestigt.
Iedere uiting via die media tast het vertrouwen in de beroepsgroep en de geneeskunde aan
Denktank Desinformatie
In april 2023 berichtte NRC over de activiteiten van een Denktank Desinformatie: een groep bestaande uit ambtenaren en deskundigen op het gebied van communicatie en volksgezondheid, aangevuld met vertegenwoordigers van onlineplatforms als Facebook, Twitter, LinkedIn en YouTube.4 De activiteiten van deze groep, een initiatief van het ministerie van VWS, werden in verband gebracht met het onderdrukken en zelfs blokkeren van berichten verspreid via sociale media door individuele artsen die het oneens waren met (onderdelen van) het beleid ten tijde van de covid-19-pandemie. Zo bleek er op LinkedIn een berichtje verwijderd van een arts, dat verwees naar een studie over een bijwerking van een covid-19-vaccin. Volgens het platform zou zij met haar post de ‘professionele communityrichtlijnen’ van LinkedIn hebben geschonden. Andere berichten van deze arts werden vergezeld van de tekst: ‘Als de content van dit bericht ongewenst of schadelijk is, meld het dan aan ons. We zullen de afzender niet op de hoogte stellen.’ En ook werd het LinkedIn-profiel van deze arts tot tweemaal toe door het platform verwijderd.
Als deze gebeurtenissen inderdaad het directe gevolg zijn van acties van de Denktank Desinformatie, dan is de verontwaardiging die het artikel opriep terecht. In een democratische rechtsstaat gaan we niet op deze manier om met de meningen van burgers. Zo wordt het toch al bestaande wantrouwen onder de burgers jegens de overheid alleen maar bewaarheid.
Maar los van deze verontwaardiging hebben velen er niet bij stilgestaan dat deze arts niet op deze manier had moeten communiceren. Dat was niet professioneel. Een individuele arts die bezwaren heeft tegen – zeg – het beschikbaar stellen van een covid-19-vaccin aan kinderen, behoort dat naar voren te brengen binnen de eigen beroepsgroep. De eigen medisch-wetenschappelijke vereniging is de plaats om vast te stellen hoe de leden van de beroepsgroep hebben te handelen. Uiteraard zijn medische wetenschap en klinische praktijk voortdurend in ontwikkeling, maar het bijbehorende discours behoort niet plaats te vinden in de sociale media. Het vaststellen van beleid moet transparant, participatief, zorgvuldig en op basis van bewijs gebeuren. Dat is nu eenmaal bewerkelijk en tijdrovend.
Het is dus volstrekt zinloos onjuiste informatie tegen te gaan met juiste informatie op onlineplatforms. Dat onderscheid wordt daar namelijk niet gemaakt; die media werken niet zo. Als het vermoeden bestaat dat influencers het gezondheidsgedrag van mensen negatief beïnvloeden, dan is grondig onderzoek nodig en moet de beroepsgroep goed nadenken over beleid. Artsen kunnen sociale media maar beter mijden, beroepshalve dan toch. Iedere uiting via die media tast het vertrouwen in de beroepsgroep en de geneeskunde aan.
auteur
Martin Buijsen, hoogleraar gezondheidsrecht, Erasmus Universiteit Rotterdam
contact
buijsen@bmg.eur.nl
cc: redactie@medischcontact.nl
Voetnoten
1. ‘Artsen slaan alarm om influencers’, Skipr 16 oktober 2023, zie https://www.skipr.nl/nieuws/artsen-slaan-alarm-om-influencers/#:~:text=De%20influencers%20raden%20op%20sociale,aan%20die%20van%20de%20huisarts.”
2. Vereniging tegen de Kwakzalverij, ‘Influencers op sociale media’, Medisch Contact 26 september 2020 (ingezonden reactie), zie https://www.medischcontact.nl/opinie/reacties/ingezonden-reactie/influencers-op-social-media-
3. B.-C. Han, Infocratie. Digitalisering en de crisis van de democratie, Utrecht: Uitgeverij Ten Have/De Nieuwe Wereld, 2022, p. 30.
4. J. Schouten, ‘“Desinformatie” werd gewist. Maar wie besloot wat?’, NRC 26 april 2023.
Lees ook:
N. Dbijou
Huisarts en arts-influencer
Ik kan het niet meer oneens zijn met dit artikel en vraag me af of hoogleraar Martin Buijsen zelf een account heeft op Instagram en TikTok om te zien wat er allemaal speelt. Ik zou graag met hem in gesprek willen gaan over dit onderwerp.
‘Eén ding... is zeker: het heeft geen zin om op onlineplatforms onjuiste informatie te bestrijden met juiste informatie’. Welke evidence is daarvoor? Er zijn nog veel te weinig artsen (met individuele accounts) actief om dit te kunnen onderzoeken om dit zo zeker te kunnen stellen.
Er is een groot deel van de mensen die niet meer Googlet en uitkomt om Thuisarts.nl, maar de informatie opzoekt op Instagram, Youtube of TikTok. We komen het steeds meer tegen in onze spreekkamer. Hoe mooi zou het zijn als je zou kunnen zeggen: ‘Weet je wie je moet volgen en je juiste medische info vandaan moet halen op de socials? Deze huisartsenpraktijk!’
Als eerste Nederlandssprekende huisarts op TikTok (onder The Family Doctor) zie ik hoeveel mensen juist op zoek zijn naar informatie van betrouwbare bronnen..maar die nauwelijks kunnen vinden. Ik krijg heel veel positieve feedback, mensen zijn dankbaar en vragen naar meer. Zoveel dat ik de aanvragen voor onderwerpen om te behandelen niet bij kan benen naast mijn werk als huisarts.
Hierom roep ik juist al mijn collega’s op om actief te worden op social media-platforms. Als je meer informatie/hulp wil over hoe je dit kunt aanpakken ben ik (en ik denk dat ik kan spreken voor alle artsen op social media) zeer bereid je hiermee op weg te helpen. Mijn mailadres is bekend bij de redactie.
C.A.A.M. Crijns
Specialist Ouderengeneeskunde, ROERMOND
enige optie is in mijn ogen om als artsen juist het medium te omarmen en de juiste informatie te verspreiden.
ik zie een mooie kans voor bv thuisarts.nl om een leuke hippe huisarts of HAIO te vinden die los kan gaan op tiktok ed.
vanuit het basison...derwijs zijn er tal van mooie voorbeelden te zien van leraren die bv tips delen, of gedrag in de klas bespreekbaar maken.
N. Dbijou
Huisarts
Eens!
R.H.J. Verschuren
Arts
Dit is een regelrecht appèl om de wagen uit de bocht te laten vliegen, zo het ravijn in. Zorgwekkend.
Overigens, niet in de laatste plaats óók omdat onze (semi-)overheden, eveneens ongehinderd door medische kennis, zichzelf niet daaraan zullen houd...en.
Wat we nodig hebben voor is een gelijk speelveld. Regels dus, iets wat men 30 jaar geleden, toen het internet ontstond, uitgesloten heeft. Dat was een ernstige vergissing.
Waar wij met het oog op het tuchtrecht altijd onze woorden dienen te wegen (en terecht!) geldt dit niet of nauwelijks voor anderen. Dáár wringt de schoen.
Dezelfde regels die verbieden dat een leek een grote advertentie plaats met twijfelachtige inhoud in bijvoorbeeld de Telegraaf of Volkskrant dienen van toepassing te zijn op een vergelijkbare social media post. Iemand die een post maakt dient juridisch te kunnen worden aangesproken op de gevolgen. Heel eenvoudig, heel rechtvaardig. En dan is er nog iets met handhaven…
J.M. Keppel Hesselink
pijnarts-np, farmacoloog, Bosch en Duin
OMG een jurist die gaat iets menen over wat wij als artsen in de spreekkamer tegenkomen. Dat is een tendens die helaas al 40 jaar bestaat. Juristen, antropologen, sociologen, psychologen, ethici, ze denken allemaal het beter te weten dan de dokter z...elf. Wat word ik enorm moe van die betweters die aan de kant staan en zo graag dokter hadden willen worden. Dat lukte niet en Freund wist al hoe compensatie door het tegendeel werkt. Anyhow, de professor hier is geen dokter, maar weet wel veel beter dan wij waarom en dat het niet werkt om op de sociale media aandacht te vragen voor feiten.
Waarom wordt ik misselijk van dit stuk? Juristen en ethici menen tegenwoordig allemaal dat ze de dokter de maat kunnen nemen. Wat een misvatting.
Bah. Deze hoogleraar niet-dokter moet maar eens meelopen met een bepaalde dermatoloog en zien hoe vreselijk veel tijd je kwijt bent met debunken van nonsense die op het web gezet wordt door minkukels die denken een masters in whatever TF specialisme te hebben zoals psychoneuroendocrinologie of zo. En dat ze daardoor gelijk hebben.
Nee, het is enorm belangrijk deze debunking op het web door te zetten, en ik ben blij dat TikTok die uitdaging aangaat!
G. Brandt Corstius
Filosoof , Soest
Wat een beetje ontbreekt is waarom mensen onzin uitkraaien. Geld en aandacht spelen hierin een rol.
Het helpt natuurlijk als er wel een website is die als betrouwbaar wordt gezien door de beroepsgroepen. Zoals bijvoorbeeld thuisarts. Dat is ook ee...n sociaalmedium waarin we dus voldoende energie moeten steken. Als goed huisvader.